Göktanrı’nın Özellikleri (Tengri)

• •  

GÖKTENGRİ

Ãœlkemizde Türklerin eski dini, genellikle “Gök Tanrı Dini”, “Gök Tanrı Ä°nancı” olarak bilinmektedir. Bu terim, gerçekten de çok kez Türkler tarafından Tanrı’ı belirtmek amacıyla tarih boyu kullanılmıştır. (üze kök tengri asra yağız yir kılındukta…) Orhun Kitabeleri.

Dikkat edersiniz ki eski Türkler “tengri” şeklinde telaffuz etmektedir. Bu sözcük, OÄŸuz Türkçesinde “tanrı” olarak sesletilir. Dilimizdeki “tanrı” sözcüğünün kökeni, Anadolu’da çok yanlış bir ÅŸekilde sanıldığı üzere Hristiyanlık ile ilgili deÄŸildir, kesinlikle Türkçe bir sözcük olup eski ÅŸekli ‘tengri’ olarak bilinmektedir.

‘Tengri’ sözcüğünü, Türklerin ilk sözlüğü olan Divan-ı Lügatit Türk’te KaÅŸgarlı Mahmut şöyle tanımlamıştır:

“Tengri: Allah; azze ve celle. Åžu atasözünde geçer, toyın tapugsaq, tengri sewinçsiz: Kafirlerin din büyüğü Cenab-ı Hakk’a tapınmak ister ama Allah bu ibadetten hoÅŸnut olmaz. Bu atasözü, birini memnun etmek için bir iÅŸ yapan, ancak bunu baÅŸaramayan kimseyi anlatmak için kullanılır. Åžu dizelerde de kullanılır,

tün kün tapun tengrike boynamagıl
Korkarak oynama

Allah’a gece gündüz ibadet et ve bu iÅŸten ÅŸaÅŸma
O’ndan kork ve korkunda ve çekinmende oyunbaz olma”

KaÅŸgarlı, Türklerin Ä°slamiyete yeni girdiÄŸi dönemlerde bu kitabı yazmış idi. Yani Türkler, “tengri” sözcüğünü Ä°slam dinine geçtikten sonra da “Allah” yerine kullanmışlardı. Hala da günümüzde Türk halkları hangi dine inanırsa inansın, tengri, tanrı, tenger gibi sözlerini saklamıştır.

Divan-ı Lügatit Türk’ten ÅŸunu da öğreniyoruz; eski Türkçe’de dindar sözünün karşılığı “tengriken” sözü imiÅŸ.

Gök Tanrı’nın Özellikleri

Gök Tanrı ile Allah arasındaki benzerlikler çok kez vurgulanmıştır. Bu konuda Jean Paul Roux şöyle söyler:

” Genelde Gök Tanrı, onun niteliklerini almadan çok önce bile Allah’a benzetilmiÅŸtir. Gök Tanrı’nın hayattaki uzantısı olan kut, Tanrı’nın lütfu oldu; emri olan yarlık, ÅŸefaat ya da af oldu. Paganizmin tanrıları veya ÅŸeytanları, cinere ve perilere benzetildi ya da ayinleri bir ermiÅŸinkine göre deÄŸiÅŸtirildi. Aslında bu konuyla ilgili olarak dinler tarihi uzmanlarının iyi bilmediÄŸi hiçbir ÅŸey kalmamıştır.”

Roux’, Gök Tanrı’nın Ä°slamiyet’in “Allah”ına dönüşmesinin Türkler için ne denli kolayca gerçekleÅŸtiÄŸini bu gerçekçi tespitler ile ortaya koymuÅŸtur.

Gök Tanrı; Tu-kiu, Uygur Yazıtları ve MoÄŸolların Gizli Tarihinde, baÅŸka bir deyiÅŸle arkalarında yazılı metinler bırakan imparatorluklarda çok önemli bir yer tutar. Ä°mparatorluk dönemleriyle ilgili olmayan küçük yazıtlarda adına daha ender olarak rastlanmaktadır. ÇeÅŸitli çalışmaların da desteklediÄŸi gibi bu gözlemlerden yola çıkarak Tengri’nin her ÅŸeyden önce bir imparatorluk tanrısı olduÄŸu sonucu çıkarılabilir.

Hükümdar, O’nun tarafından gönderilen, O’nun temsilcisi, O’nun benzeri veya O’nun gölgesidir.

Ä°mparator kendisine “göksel” veya “ilahi” sıfatlarını yakıştırmayı tercih etmektedir. Tu-kiularda hükümdar b unu şöyle belirtmektedir: “Kutsal Bilge KaÄŸan’ı terk etmeyin”; hatta son hükümdarları da olaÄŸan olarak Tengri KaÄŸan olarak adlandırılacaktır.

Bu tarihi bilgilerden edindiÄŸimiz sonuç; Gök Tanrı’nın Türklerin siyasi birliklerinin bir simgesi olduÄŸu gerçeÄŸidir. Türkler ne zaman bir araya gelip büyük bir imparatorluk kursa, bu Gök Tanrı’nın saygı ile daha coÅŸkun ÅŸekilde anılmasını ve imparatorun karakterinde vücut bulmasını saÄŸlamıştır.

O Halde Gök Tanrı nedir, ne özelliklere sahiptir sorusuna maddeler halinde şöyle yanıt vermek mümkündür:

1- Gök Tanrı, sonsuz göğün ruhudur. Eşi benzeri yoktur.
2- Gök Tanrı, Türklerin tanrısıdır.  (Türklerin ‘tanrı’dan anladığı ÅŸeyi ifade eder.)
3- Gök Tanrı, günlük yaÅŸam olayları müdahale etmez, vahiy yollamaz; ancak olaÄŸanüstü durumlarda kendisinden yardım beklenir. ÖrneÄŸin savaÅŸlarda, Gök Tanrı’nın yarlığı (lütfu) ile savaÅŸlar kazanılır.
4- Gök Tanrı, tüm evreni kaplayan, ezeli ve ebedi olan yani güven veren varlıktır.
5- Gök Tanrı Orhun kitabelerinde şu şekillerde geçmektedir:

” TANRI LÃœTFETTİĞİ İÇİN Ä°LLÄ°YÄ° Ä°LSÄ°ZLETMÄ°Åž, KAÄžANLIÄžI KAÄžANSIZLATMIÅž, DÜŞMANI TÂBÄ° KILMIÅž, DÄ°ZLÄ°YE DÄ°Z ÇÖKTÃœRMÜŞ, BAÅžLIYA BAÅž EÄžDÄ°RMÄ°Åž.
TANRI BUYURDUĞU İÇİN ON DÖRT YAŞIMDA TARDUŞ MİLLETİ ÜZERİNE ŞAD OTURDUM.
BİZ AZ İDİK KÖTÜ DURUMDA İDİK. TANRI KUVVET VERDİĞİ İÇİN (TENGRİ KÜÇ BİRTÜK İÇİN) ORDA MIZRAKLADIM. DAĞITTIM. TANRI BAHŞETTİĞİ İÇİN (TENGRİ YARLIKADUK ÜÇÜN) BEN KAZANDIĞIM İÇİN TÜRK MİLLETİ KAZANMIŞTIR.
TANRI BUYURDUÄžU İÇİN (TENGRÄ° YARLIKADUK ÜÇÜN) OTUZ ÜÇ YAÅžIMDA…
ÃœSTTE TANRI, ALTTA YER BAHÅžETTİĞİ İÇİN (ÃœZE TENGRÄ°, ASRA YÄ°R YARLIKADUK ÜÇÜN) GÖZLE GÖRÃœLMEDÄ°K, KULAKLA İŞİTÄ°LMEDÄ°K KADAR ÇOK HALKIMI, Ä°LERÄ°DE GÃœN DOÄžUSUNA, GÃœNEYDE GÃœN ORTASINA, GERÄ°DE GÃœN BATISINA, KUZEYDE DE GECE ORTASINA KADAR YERLEÅžTÄ°RDÄ°M.”

Eski Türklerde, Tanrı’nın kiÅŸiyi yüceltmesi, “göğe kaldırma” biçiminde simgelenmiÅŸtir. Dede Korkut’un “Güzel Tanrı sen yücelttiÄŸini göğe çıkarıyorsun” şeklinde ifadesiyle aynı anlayış vurgulanmaktadır.

Dede Korkut, Gök Tanrı kötü sözü olanları sevmez der ve Gizli Tarih’te de “EÄŸer ÅŸimdi böylesi kötü düşüncelerimiz varsa, Gök tarafından sevilmeyeceÄŸiz” denmektedir.

Kaynaklar:

Jean Paul Roux – Türklerin ve MoÄŸolların Eski Dini
Günnur Yücekal Arpacı – Gök Tanrı Ä°nancı Hakkında Bilinmeyenler