Haziran 18, 2025

zledik..

Orhun Alfabesi

017
KullanımGöstergelerLatin harf çevirisi (transliterasyon) ve IPA çevriyazısı (transkripsiyon)
ÜnlülerOld turkic letter A.pngA,E/a/, /e/
Old turkic letter I.pngI,İ/ɯ/, /i/, /j/
Old turkic letter O.pngO,U/u/, /o/, /w/
Old turkic letter U.pngÖ,Ü/ø/, /y/, /w/
ÜnsüzlerÜnlü Uyumu(¹) — Kalın,
(²) — İnce
ünlüler ile		Old turkic letter B1.pngOld turkic letter B2.pngB¹ (ab)/b/B² (eb)/b/
Old turkic letter D1.pngOld turkic letter D2.pngD¹ (ad)/d/D² (ed)/d/
Old turkic letter G1.pngOld turkic letter G2.pngG¹ (ag)/g/G² (eg)/g/
Old turkic letter L1.pngOld turkic letter L2.pngL¹ (al)/l/L² (el)/l/
Old turkic letter N1.pngOld turkic letter N2.pngN¹ (an)/n/N² (en)/n/
Old turkic letter R1.pngOld turkic letter R2.pngR¹ (ar)/r/R² (er)/r/
Old turkic letter S1.pngOld turkic letter S2.pngS¹ (as)/s/S² (es)/s/
Old turkic letter T1.pngOld turkic letter T2.pngT¹ (at)/t/T² (et)/t/
Old turkic letter Y1.pngOld turkic letter Y2.pngY¹ (ay)/j/Y² (ey)/j/
Sadece (¹) — /q/
Sadece (²) — /k/		Old turkic letter Q.pngOld turkic letter K.pngK (ak)/q/K (ek)/k/
Tüm ünlüler ileOld turkic letter CH.png-Ç/ʧ/
Old turkic letter M.png-M/m/
Old turkic letter P.png-P/p/
Old turkic letter SH.png-Ş/ʃ/
Old turkic letter Z.png-Z/z/
Old turkic letter NG.png-NG (eñ)/ŋ/
Birleşik Sesler+ ÜnlüOld turkic letter ICH.pngİÇ, Çİ, Ç/iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
Old turkic letter IQ.pngIK, KI, K/ɯq/, /qɯ/, /q/
Old turkic letter OQ.pngOld turkic letter UK.pngOK, KO,
UK, KU,
K		/oq/, /qo/,
/uq/, /qu/,
/q/		ÖK, KÖ,
ÜK, KÜ,
K		/øk/, /kø/,
/yk/, /ky/,
/k/
+ ÜnsüzOld turkic letter NCH.png-NÇ/nʧ/
Old turkic letter NY.png-NY/ɲ/
Old turkic letter LT.png-LT/lt/, /ld/
Old turkic letter NT.png-NT/nt/, /nd/
Sözcük ayırma imiOld turkic letter SEP.pngyok
(-) — Sadece sözcük sonunda

Örnekler

Old turkic letter I.png Old turkic letter R2.png Old turkic letter NG.png Old turkic letter T2.png — yazıt T²NGR²I — harf çevirisi /teŋri/ — ses değerlerinin IPA abecesiyle çevriyazısı teñri — Türk Latin

Orhun Yazıtlarında yazılışına göre Tengri sözcüğü

Bazı İdeografik Yorumlar

ev sözcüğü: Old turkic letter B2.png harfi ince ünlülerle kullanılır ve sözcük içinde /be/ veya /eb/ diye okunur. Şekli bir çadırı andırmaktadır. Tek başına /eb/ diye okunur ve ev anlamına gelir. Nitekim ev sözcüğü zaten /b/ sesinin sonradan /v/ sesine dönüşmesiyle eb > ev şekline dönüşmüştür.[kaynak belirtilmeli]

ok sözcüğü: Old turkic letter OQ.png harfi sözcük içinde /ok/, /ko/, /uk/, /ku/ gibi okunuşlara sahiptir. Açıkça şekli aşağı doğru bir oktur, zâten tek başına okunduğunda /ok/ sesini verir.[kaynak belirtilmeli]

ay ve yay sözcükleri: Old turkic letter Y1.png harfi sözcük içinde /ay/ veya /ya/ diye okunur, kalın ünlülerle kullanılır. Şekli yarım aya benzetilebilir. Ayrıca /ya/ diye okunduğunda yay anlamına gelir, kaldı ki şekli aynı haklılıkla yaya benzetilebilir. Nitekim, ya > yağ > yay dönüşümü olduğu düşünülmektedir.[kaynak belirtilmeli]

at , dağ sözcükleri ve atmak eylemi: Old turkic letter T1.png harfi sözcük içinde /at/ veya /ta/ diye okunur, kalın ünlülerle kullanılır. Şekli yükseklik, uzaklık kavramlarını çağrıştırabilir. Tek başına dağ ya da at anlamına gelir. ta > tağ > dağ dönüşümüne uğradığı açıktır. Kaldı ki Anadolu’da hâlâ uzaklık, büyüklük ya da abartı belirtmek için taa deyişi yaygındır. Bunun yanında farklı zamanlarda şekli değişmiştir. Genelde bu şekillerin bir atın üstüne binmiş adam çağrışımı yaptığı da düşünülmektedir. Gökbey Uluç’a göre ise “atmak” eyleminden türemiştir ve “ok”la “yay” dan oluşan damgalar, atılmayı simgeler.[10]

en pekiştirme sıfatı: Old turkic letter NG.png harfi /eng/ diye okunur. Şekli, tek kolunu açılı olarak kaldırmış bir kişi olarak düşünüldüğünde büyük bir şeyi gösteren kişi çağrışımı yapmaktadır. Zaten bugün de buna benzer olarak pekiştirme anlamı taşır (“en büyük”, “en yüksek”, vb.).[kaynak belirtilmeli]

Bugünkü Uygulama ve Sayısal Ortam

ISO’nun eski/yeni tüm “yazı sistemleri adlarının kodları” için önerdiği ISO 15924 standardında, Old Turkic – Orkhon Runic adı ve Old_Turkic aliasıyla yer alıyor; kodu Orkh ve numarası da 175.

Unicode’un şu an geçerli son sürümü 6.0 içinde, Orhun ve Yenisey yazıtlarında kullanılmış harfler tek bir tabloda birleştirilerek “Old Turkic” olarak adlandırılmış ve bu karakter tablosuna 10C00-10C4F aralığındaki blok ayrılmış durumda.

Kaynakça

  1. Türk Dili: Dünya Dili, Prof. Şükrü Halûk Akalın, s.1
  2. Wickman, Bo. 1988. “The history of Uralic linguistics.” In The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences, edited by Denis Sinor. Leiden: Brill.
  3. Erdal, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Brill Academic Publishers. ISBN 978-9004102941.
  4. Scharlipp, Wolfgang (2000). An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions. Engelschoff: Verlag auf dem Ruffel. ISBN 393384700X.
  5. Tekin, Talat (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu. ISBN 9789751600653.
  6. Tekin, Talat (2004). Makaleler 2 : Tarihi Türk Yazı Dilleri. Öncü Kitap. ISBN 9789757447122.
  7. Tekin, Talat (2000). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Mehmet Ölmez Yay. ISBN 9789759364601.
  8. Tekin, Talat (1997). Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı İstanbul: Simurg. ISBN 9789757172192.
  9. Kömen, Mehmet (2005). Türük Bil Yazısı Yazım Kuralları : Kök Türkçe. Töre Yay. ISBN 9789759267049.
  10. At damgasının kökeni üzerine çalışma…, Gökbey Uluç

Yorum bırakın