1. Peçeneklerin Kökeni ve Zamanı
Peçenekler, 8. ve 11. yüzyıllar içinde Şark Avrupa ve Karadeniz’in kuzeyinde yaşamış göçebe bir Türk boyudur. Kökenleri emin olarak bilinmemekle beraber, Oğuzlarla akraba oldukları ve Aral Gölü ile Hazar Denizi içinde yaşadıkları düşünülmektedir.
1.1. Erken Tarih ve Batıya Göç
Peçenekler, 9. yüzyılda Oğuz ve Kıpçak baskısıyla batıya göç ederek Bugünkü Ukrayna, Moldova ve Romanya topraklarına yerleşmiştir. Burada Hazarlar ve Macarlar ile münasebet kurmuş, bazen savaşmış, bazen ittifak yapmışlardır.
1.2. Bizans ve Ruslarla İlişkiler
Bizans İmparatorluğu, Peçenekleri bilhassa Ruslara ve Macarlara karşı bağlaşık olarak kullanmış, onlara mühim askeri görevler vermiştir. 10. yüzyılda Peçenekler, Kiev Knezliği ile savaşlara girmiş ve birtakım Rus knezlerini yenilgiye uğratmıştır.
2. Peçeneklerin Askeri Yapısı
Peçenek camiası serbest camia yapısına sahipti, hiç bir devlete tabiiyette bulunmuyorlardı. Bundan dolayı kendileri de bir devlet teşekkülünde bulunmamışlardır. Peçenekler, Karadeniz’in kuzeyindeki sahaya dağılmış ve her bir uruk kendisine düşen mevkii işgal etmiş vaziyetteydi. Hayvancılık, avcılık, cenk ve akınlar Peçenek insanının gereksinimlerini fazlasıyla karşılamaktaydı. “Daima at sütünde, elde kılıç ve okla geçirdiklerinden devamlı için sefere hazır bir atlı ordu halinde bulunurlardı. Peçenekler geçimlerini haiz oldukları savaşçı kabiliyetlerine borçluydular. Hem ganimet için akınlar yapmış olup bununla birlikte Bizans benzer biçimde merkezi devletlerde paralı askerlik yapıyorlardı. Savaşçı özellikleri onların kültür dairesini şekillendiren en büyük etkendir. Yaşam tarzları tamamıyla bu kuvvetli özellikleri üstünden şekillenmiştir. Tıpkı öteki göçebe savaşçı Türkler benzer biçimde coğrafyayı iyi kullanıp, cenk taktiklerini ona nazaran uygulamışlardır. Konar göçer olmanın verdiği öz güvenle hareket yeteneklerini kuvvetli kılmışlardır. Akıncı, mobilize bir kültür oluşturmuşlardır. Zaman içinde bu özelliklerini kullanamamaları ve yitirmeleri onları öteki topluluklar içerisinde erimeye itecektir. Peçenekler, oldukça iyi at binme ve ok atma kabiliyetlerine sahipti. Hafifçe süvari birlikleri oluşturuyorlardı ve ani baskınlar ile süratli geri istifa taktikleri uyguluyorlardı. 
Savaşçı özelliklerinin kuvvetli olmasında şüphesiz ki atın önemi oldukça büyüktür. “Yiğit ölünce atı da öldürülür ve sahibiyle gömülürdü. Sahibinin diğeri dünyada atına bineceği ve yaşamlarını sonsuza kadar beraber sürdüreceklerine inanılırdı”.
2.1. Malazgirt Savaşı (1071) ve Taraf Değişiklik yapma
Malazgirt Savaşı esnasında Peçenekler Bizans ordusunda paralı asker olarak bulunuyordu. Sadece, savaşın tehlikeli sonuç bir noktasında Selçukluların tarafına geçerek Bizans’ın bozguna uğramış olmasında mühim bir rol oynadılar.
3. Peçeneklerin Kültürü ve Sosyal Yapısı
3.1. Göçebe Hayat ve Ekonomi
Peçenekler de son zamanların birçok Türk halkı benzer biçimde konar-göçer hayat tarzına sahiptirler. Bu özellikleri, onların serbest yapıları ve otorite tanımazlıklarıyla da birleşince, kuvvetli Peçenek askeri enerjisini doğurmuştur. Göçebeliğin ana nedeni iklimdir. Göçebelikte insanların ve hayvanların iklime, coğrafi şartlara bağlı olarak devamlı hareket etmesi laf mevzusudur. Göçebe hayatın zor olması mücadelecilik ruhunu geliştirmiş bu da savaşçı camia yapısına niçin olmuştur. Ek olarak Peçenekler’de ve genel olarak Türklerde tarımın gelişmemesi hususi mülkiyeti, hususi mülkün gelişmemesi de derslik farklılığını ve kölelik anlayışını engellemiştir diyebiliriz. Türkler asker ve yönetici olarak yerleşik düzene geçilmesi taraftarı olmamışlardır. Göçerlikten yerleşik hayata geçilmesinin siyasal egemenliklerinin ve hatta varlıklarının sonu olacağı fikrine sahiptiler. Ek olarak şehirleşmeyi tembellik olarak algılamışlardır. Türk göçebeliği hiç bir yerde durmaksızın yaşamak değil mevsimsel naturel yaşama uyumdur. Hatta doğaya anlam yükleme periyodu yaşayışa, geleneklere, inanışa yönelik içerikler taşıyabilmektedir. 
Peçenekler, Kafkasların kuzeyinden Macaristan bozkırlarına uzanan alanda konar-göçer vaziyette 8 büyük uruğun altında toplanmışlardı. Bulundukları coğrafyada birçok Türk ve Slav boyları mevcuttu bunlardan karşılıklı etkileşimleri laf mevzusudur. (Göçebeliğin verdiği yalıtılmışlıkla birlikte) Peçeneklerin günlük hayatta kullandıkları aletler ve silahlar Orta Asya menşeli eserlerdi. Gündelik kullanılan gereçlerde sözgelişi; çömlek, sürahi, ibrik ve güğümlerde bilhassa güzel duyu bağlamında mühim, oldukça ayrıntılı işlemeler bulunmuştur. Nebat kökenli motifler özgünlüğü bakımından önemlidir. Ek olarak dönem süsleri, at koşumları da mühim bulgulardandır. Yeni coğrafyalarında Orta Asya kültürünü uzun müddet yaşatmışlardır. Bozkırda atın önemi oldukça büyüktür. Savaşçı ve göçebe Türklerin yaşamsal değeridir. Göçebelik genel olarak mimariyi engellemiş, taşınabilir sanat ve çadır kültürü gelişmiştir. Sürek avları, at yarışları, güreş, okçuluk, kılıç oyunu ve çevgen denilen atlı top oyunu mühim sportif faaliyetlerdendir.
3.2. Dil ve İnanışlar
Peçeneklerin’de alfabe olarak, tıpkı Hazarlar benzer biçimde küçücük değişimlerle beraber, Göktürk Alfabesini kullandıkları tanınmaktadır. Peçenekler ilişik olduğu keşfedilen yazıtlar bizlere oldukca kıymetli bilgiler ve buluntular sunmaktadır. “Türk milletinin bir parçası olan Peçeneklere ilişik bu yazıtlar 1799 yılında, Macaristan’ın Torontal vilayetindeki Nagy-Szent-Miglos denilen yerde, bir evin avlusunda bulunmuş oldu” . ilk başlarda Atilla’nın mezarı da sanılan buluntular devam eden emek harcamalar nihayetinde aydınlatıldı ve Atilla’ya ilişik olmadığı anlaşıldı. Kök Türk alfabesinin devamı olan bir üslupla yazıldığı ve Peçeneklere ilişik izler taşımış olduğu saptanmıştır.. 
Peçenekler öteki Türk boyları benzer biçimde Gök Allah inancına mensuptular. Bildiğimiz benzer biçimde gökte yaratıcı yalnız Allah tasavvuru ve yanında Animizmin ana hatlarını oluşturduğu bu din, Orta Asya’nın kadim inancıdır. Tabiatla oldukca içi içe bir inançtır. Kam, Şaman, Baksı bu inancın dini görevlileri, ayinleri yöneten, tanrıyla ve yüce varlıklarla iletişime geçen kişilerdir. “Animizm; tüm varlıkların ruh sahibi olduklarına inanmaktır. Animistlere nazaran canlı cansız her şeyin bir ruhu vardır. Bu ruhların görevleri ve isimleri birlikte bulundukları maddelere nazaran belirtilmektedir”. Gök Allah inancına nazaran her varlığın bir ruha haiz olduğuna inanılmaktadır. Mesela Ağaç, Dağ, Dere, Kurt, At, Ateş kültleri ve bunların genel olarak ifadesi olarak da kullanılan Yer-Sub kültleri oldukca mühim inanışlardır. Her mevcudiyet hem maddi bununla birlikte ruhi olarak iki halde algılanır. 
Eski Türkçede Allah sözcüğü Tengri biçiminde söylenirdi, ek olarak Tengri sözcüğü, gök anlamına da gelirdi. Eskiden Kök olarak söylenen gök sözcüğünün ise Eski Türkçede üç anlamı vardı: Biri bugünkü kullandığımız anlamı ile gök, sema; biri, tekrar bugünkü kullandığımız anlamı ile mavi renk; biri de bugün kullanmadığımız anlamı ile yüce, ulu, mukaddes. İşte Kök Tengri/Gök Allah deyiminde geçen kök/gök lafının taşımış olduğu anlam yüce, ulu, Mukaddes’dır. Buna bağlı olarak da Kök Tengri/Gök Allah deyimi Yüce Allah, Ulu Allah anlamlarına gelir. Mevzubahis olan tek bir yaratıcı Allah ve bu tek Allah’ya meydana getirilen hürmet dolu bir sesleniştir. Türklerin kendi öz inançları, tek tanrıcılığa dayanır. Gök Allah’nın özelliklerinden laf etmek gerekirse şunlar söylenebilir: Evvela tektir, eşi ve benzeri yoktur. Yaratıcıdır; malum ve meçhul her şeyi O yaratmıştır. Savaşlarda Allah’nın iradesi ile zafere ulaşılır. Buyurur, iradesine uymayanları cezalandırır. İnsanlara kut ve uluğ (kısmet) bağışlar fakat bu tarz şeyleri layık olmayanlardan geri alır. Canlılara hayat verir. Ölüm onun iradesine bağlıdır. Varlıklara hayat verdiği benzer biçimde, dilediğinde de onu geri alır. Türklerde dinî ve millî törenlere tüm hepimiz katılırdı. Toy adında olan şölenlerde kurbanlar kesilir, at yarışları düzenlenir ve dans edilirdi. Bu konum Türkler içinde toplumsal dayanışmanın gelişmesine ortam hazırlamıştır. Törenlerde en oldukça Kopuz adında olan bir müzik cihazı kullanılırdı. Şölenlerde düzenlenen “yağmalı toy” geleneği vardı. Hakanlar, boy beyleri bazen çadırlarını, mallarını halka yağmalatırdı. Törenleri kamlar yönetir. Kam, Türk halk kültüründe büyücü din adamı ve şifacıdır. Şaman, Baksı ve Gam olarak da söyleniş edilir. Topluluklarda doğaüstü güçlerle iletişime geçtiğine inanılan din adamıdır, hastalara şifa verir, Tanrıyla insanoğlu arasındaki iletişimi sağlar.
4. Peçeneklerin Dağılışı
- yüzyılın sonlarında Peçenekler, Kuman-Kıpçaklar tarafınca ağır yenilgiye uğratılmış ve büyük ölçükte dağılmışlardır. Bir bölümü Bizans’a sığınarak Hristiyanlaşmış, ötekiler ise öteki Türk boylarıyla kaynaşmıştır.
Kuman-Kıpçak Baskısı ve Yenilgisi
- Peçenekler, Şark Avrupa bozkırlarında kuvvetli bir hâkimiyet kurmuşken, 11. yüzyılın başlarında Kuman-Kıpçakların batıya göçü büyük bir tehdit oluşturdu.
- 1091 senesinde Bizans ile Kumanların birleşik ordusu, Peçenekleri ağır bir yenilgiye uğrattı. Levounion Savaşı olarak malum bu çarpışmada Peçenekler hemen hemen tamamen yok edildi.
- Savaştan sağ çıkan Peçeneklerin bir bölümü Kumanlara karışarak onların içerisinde eridi.
Bizans’a Sığınan Peçenekler
- Yenilgiden sonrasında birtakım Peçenekler Bizans İmparatorluğu’na sığındı ve burada paralı asker olarak hizmet etmeye başladı.
- Bilhassa Bizans ordusunun sınır bölgelerinde Peçeneklerden oluşan birlikler kullanıldı.
- Zamanla Bizans içerisinde dejenere oldular ve büyük kısmı Hristiyanlaştı.
Macaristan ve Balkanlara Göç
- Birtakım Peçenekler Macaristan Krallığı’na sığındı ve burada askeri hizmetlerde bulunmuş oldu.
- Bugünkü Romanya, Bulgaristan ve Sırbistan topraklarında Peçenek yerleşimlerine rastlanmaktadır.
- Macar ve Rumen kültürü içerisinde eriyerek zaman içinde varlıklarını kaybettiler.
Peçeneklerin Türk Dünyası İçindeki Erimesi
- Peçeneklerin bir bölümü, batıya değil doğuya önem vererek Selçuklu ve Oğuz boylarına katıldı.
- Selçuklularla bütünleşerek Anadolu’daki Türk varlığına katkı sağladılar.
- Malazgirt Savaşı’ndan sonrasında Anadolu’ya yerleşen Peçenekler, Türk boyları içerisinde eridiler.
5. Peçeneklerin Tarihteki Önemi
Peçenekler, Orta Asya’dan Şark Avrupa’ya uzanan geniş bir coğrafyada etken olmuş göçebe bir Türk boyudur. 9. ve 11. yüzyıllar içinde bilhassa Bizans, Rus, Macar ve Türk dünyası için mühim bir siyasal ve askeri güç olarak öne çıkmışlardır. Peçenekler, Karadeniz’in kuzeyi, Ukrayna ve Romanya bölgelerinde uzun vakit hâkimiyet kurarak Türk varlığını bu topraklara taşımıştır. Bugün bile Macaristan, Bulgaristan ve Romanya’daki birtakım yer adları Peçeneklerden izler taşımaktadır. Peçenekler, Türklerin Şark Avrupa’daki tesirini artırmış ve Bizans, Rus ve Macar geçmişine doğrultu vermiştir.Peçenekler, Bizans İmparatorluğu ile hem savaşmış bununla birlikte bağlaşık olmuştur.Bizans, Peçenekleri Kiev Rusları ve Macarlara karşı paralı asker olarak kullanmıştır.Sadece, Peçenekler bazen Bizans’a karşı ayaklanmış ve tehdit oluşturmuştur.1071 Malazgirt Savaşı’nda Peçenekler, Bizans ordusunda paralı asker olarak yer alıyordu.Sadece savaşın tehlikeli sonuç bir anında Selçukluların tarafına geçerek Bizans ordusunun çökmesine niçin oldular.Bu vaka, Anadolu’nun kapılarının Türklere açılmasını hızlandırdı.
Kaynaklar
Akdes Nimet Kurat: “Peçeneklere Dair Araştırmalar”
Murat Uraz: Türk Mitolojisi
Saadettin Yağmur Gömeç: “Türk Tarihinde Peçenekler”
Saadettin Yağmur Gömeç: Türk Kültürünün Ana Hatları
Yılmaz Gülcan: Türk Zamanı ve Kültürü
