Abahan [Azəricə: Abaxan]
Abahan – Türk Mitolojisinde efsânevi hakan. Aba Han, Apa Han veya Abakan (Abağan, Abığan)
Han olarak da bilinir. Abakan boyunun ve Hakasların atası olarak kabul edilir.
Özellikleri
Altın Göl’de yaşadığına inanılır. Yağmur yağdırdığı ve Altayları koruduğu inanışı yaygındır. Bir söylentiye göre Abakan Irmağı’nın adı, kıyısında yaşayan Aba Han (“Ayı Han”) adlı bir savaşçının atıyla birlikte bu nehrin sularında boğulması nedeniyle verilmiştir. Geçmişte Abakanların atalarının ve ongunlarının (totemlerinin) ayı olması ile bağlantılı bir yaklaşımdır. Ayı, Hakaslarda kutsal ve soyundan gelinen bir hayvan olarak görülür. Hakaslar da Abakan Han’ın bu ırmağın kaynağında yaşadığını ve koruyuculuğunu yaptığını düşünürler. Abakan Han’ın atıyla ırmağın bir kıyısından diğer kıyısına atladığı anlatılır. Küçük Abakan ve Büyük Abakan ırmaklarının kavuştuğu
yerde ayıya benzer biçimli kayalar bulunmaktadır.
Abakan Nehri [Azəricə: Abaxan Çayı]
içerisinde kalır. “Büyük Abakan” ve “Küçük Abakan” olarak adlandırılan kolların birleşmesiyle Abakan Irmağı. “Minusinsk
Havzası” (Hakas-Minsu veya Bengü Su) boyunca kuzeydoğuya doğru akar ve Yenisey Nehri ile birleşir. Irmak, sulama ve
kerestelerin nakliyesinde kullanılır. Abakan ve Yenisey’in birleştiği noktada Hakasya başkenti Abakan şehri bulunmaktadır.
Hakas Türkçe’sinde Ağban, Abağan, Abığan olarak söylenen Abakan sözcüğü “Aba + Kan”, yâni “Ayı kanı” anlamına gelmektedir. Nehirin adı ile ilgili birçok efsâne vardır:
“Abakan’a adını veren kişi Öcen Bek bahadırdır. Daha önceden Ala Ört (Alaca Yangın) adıyla tanınan bu nehir kıyısına gelen Öcen Bek atıyla Uy dağı hizasında nehrin karşı tarafına atlamış ve nehrin adını Abakan olarak değiştirmiş. Tanınmış Rus bilim adamı V. Titov’a göre eskiden Alairt (yâni, Ala Ört) adını taşıyan Abakan nehrinin adı, kıyısında yaşayan Aba Han (“Ayı Kan” ya da “Ayı kanı”) adlı bir bahadırın atıyla birlikte bu nehrin sularında boğulmasının anısına halk tarafından verilmiştir. Bir başka anlatıya göre Abakan nehrinin kıyılarında çok fazla ayı yaşarmış, nehir adını bundan almış. Yine bir efsâneye göre çok eski zamanlarda Hakas topraklarında dev bir ayının ortaya çıktığı söylenir. Bu ayı köylere saldırır, insanlar ve mallarına zarar verir, çevredeki sâkinlere korku salarmış. Bir zaman sonra bir köyde genç bir alp yiğit yetişir. İşte bu bahadır bu dev ayıyla kapışmak üzere bir gün yola çıkar. Bulduğunda da ayıyla kapışmaya başlar. Uzun süren bu mücadelenin sonucunda artık yorgunluktan dayanamayan ayı geri adım atar ve alp yiğitten kaçar. Genç bahadır da peşinden izini sürmeye düşer ve birkaç günlük yoldan sonra bir gece yaralı ayının korkunç kükremesini duyar. Hemen sesin geldiği yere koşan alp ayının etrafındaki kayaları parçalamış, ağaçları da köküyle koparmış olduğunu görür.
Sabahın ilk ışığıyla genç alp yiğit dağlık ormanın içinde dev bir dağa dönüşen ayının ölü bedenini bulur. Bu dağdan güçlü bir derenin çıktığını öğrenir, alp yiğit. Dağdan geniş vadilere inen bu dere buralarda bir nehre dönüşürmüş. Bu nehre o bölgede yaşayan insanlar “ayı kanı” anlamına gelen Abakan adını vermişler. Gerçekten de Küçük ve Büyük Abakan ırmaklarının ayrışma noktasında yatan ayıyı andıran kayaların olduğu ve suların bu kayaların altından çıktığı araştırmacılar tarafından çoktan tespit edilmiştir.”
Etimoloji
(Ab/Ap/Ay/Av/Az) kökünden türemiştir. Sözcük anlamı “Ayı Han” veya ayı kanı demektir. Ayrıca bağlantısı bulunan “abartmak” ve “azmak” fiillerinde olduğu gibi bu kökten gelen sözcüklerde büyüklük ve şiddet içeriği bulunur. Abi (büyük erkek kardeş) ve Aba/Apa (baba, dede) manaları da yine bu isimle alâkalıdır. Eski Moğolca “Av” ile Mançuca’da Aba ve Eski Türkçede “Ab” sözcükleri av, avlanmak manalarını da barındırır. Anadolu Türkçesinde Abakan sözcüğü cömert, şerefli, onurlu anlamlarına gelir.
Kaynakça
Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt PDF
Dipnotlar
1. ^ Ansiklopedik İnançlar Sözlüğü, Yaşar Sıdkı Ateş (Abakan Kan)
2. ^ Mongolian Dictionary, Andras Rajki (“aav, av”) (İngilizce)
Alıntılar
[1]↑ Timur Davletov Asya’nın Ortasında Bir Dağ Çiçeği; Abakan, 2008